76 lat temu trafił do piekła. Dziś w nocy odszedł do Nieba

Józef Stós, zdjęcie z 1 września 2005 roku. Fot. Paweł Wodniak / archiwum

Tej nocy zmarł Józef Stós, były więzień pierwszego transportu do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz. Miał 95 lat. Odszedł dokładnie 76 lat po tym, jak jako 19-latek trafił do nazistowskiego piekła.

Serce byłego więźnia numer 752 przestało bić o godzinie 1 w nocy. Tymczasem o godzinie 14 w Miejscu Pamięci Auschwitz rozpoczną się uroczystości związane z 76. rocznicą pierwszego transportu Polaków do KL Auschwitz. 14 czerwca to także Narodowy Dzień Pamięci Ofiar Niemieckich Nazistowskich Obozów Koncentracyjnych i Obozów Zagłady. W tym roku Józef Stós obchodom będzie przyglądał się już z góry. (Program obchodów znajduje się TUTAJ).

Urodził się 15 marca 1921 roku w Okocimiu koło Brzeska. W 1939 roku zgłosił się ochotniczo do Służby Wojskowej Pomocniczej. Po klęsce wrześniowej przedostał się przez Lwów na wschodnie tereny Rzeczpospolitej, gdzie trafił do sowieckiej niewoli. Uciekł z niej i wrócił w rodzinne strony. 3 maja 1940 roku Niemcy aresztowali go jako zakładnika i zamknęli w więzieniu w Tarnowie.

14 czerwca 1940 roku był jednym z 728 więźniów deportowanych z Tarnowa do Auschwitz, gdzie otrzymał numer 752. W październiku 1944 roku trafił do KL Sachsenhausen, a później do Buchenwaldu. Podczas ewakuacji, najpierw pieszej, a później rzeką na barkach, pokierował ucieczką kilkudziesięciu osób. Był 8 maja 1945 roku.

Po wojnie Józef Stós powrócił do Okocimia. Studiował architekturę i pracował w wielu biurach projektowych. Był założycielem Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Rodzin Oświęcimskich, które było inicjatorem i wieloletnim organizatorem kolejnych rocznic pierwszego transportu. Mocno angażował się w działalność społeczną. Bardzo aktywnie działał na rzecz upamiętniania historii KL Auschwitz.

Fragment wspomnień Józefa Stósa:

W sierpniu 1939 roku pojechałem na obóz harcerski koło Cetniewa nad morzem. Byłem zastępowym. Gdy wróciliśmy do domów, mundury harcerskie zamieniliśmy na mundury Przysposobienia Wojskowego. Zgłosiliśmy się do ochotniczej Służby Wojskowej Pomocniczej. Ciągła ucieczka, poszukiwania polskiej armii. Wołyń, Lwów, sowiecka niewola, z której podstępnie udało mi się załatwić zwolnienie. Długo przedzierałem się do Brzeska, do Okocimia. Do domu. Przesłuchania: dlaczego tak późno wróciłem?

Powiedziałem, że byłem w niewoli po stronie sowieckiej i zostałem jako uczeń zwolniony. Niemcy nie uwierzyli. Uznali, że skoro zostałem zwolniony, to jako sowiecki agent. Zamknęli mnie w więzieniu w Tarnowie. W więzieniu byłem po raz pierwszy w życiu. Nigdy nie zastanawiałem się, jak może i powinno wyglądać miejsce odosobnienia? A co dopiero, jak się tu należy zachować, jak zachowywać przy przesłuchaniach.

Gdy mnie przywieźli, oddział naprzeciwko mnie był pusty. Szybko jednak zapełnił się transportami z Sanoka i Nowego Sącza. Gorsze od głodu były brutalne, wielokrotne przesłuchania. To była prawdziwa katorga. Wobec tych mąk, naszym marzeniem stał się zapowiadany wyjazd na roboty rolne do Niemiec. Oczywiście, w ślad za inżynierami profesorami z Mościc, których rzekomo wcześniej przed nami tam wysłano. Pogłoska w końcu nabrała realnych kształtów.

Od rana 13 czerwca zaczęto nas wyprowadzać i wywozić małymi grupkami, opróżniając cele więzienne. Do łaźni przyprowadzono nas 750 osób. Mieliśmy rzekomo jechać do Rzeszy na roboty rolne. Może to i lepiej, choć niedobrze, że z dala od swoich zastanie nas koniec wojny. Nie wierzyliśmy w podawane przez Niemców informacje o nieuchronnej klęsce Francji. W łaźni były dwa baseny – jeden z zimną, drugi z ciepłą wodą. Wpędzali nas na przemian. Może było to i dobre hartowanie, lecz dla nas bardzo uciążliwe.

Nocowaliśmy na podłodze, gdzie komu popadło. Następnego dnia załadowali nas do wagonów pasażerskich specjalnego pociągu. Pociąg ruszył. Muzyka w głośnikach na peronach. O godzinie dwunastej wiadomości. Paryż padł! Nawet, jeśli to prawda, to i tak Paryż, to nie cała Francja. Dojechaliśmy do stacji Auschwitz. Jedziemy dalej. Szyny zardzewiałe. Pociąg przesuwa się powoli. Zgrzyta.

Nagle: Raus! Krzyki, huk pośpiesznie odmykanych drzwi. Zaczęło się! Wrzaski, krzyski, bicie, szczekanie psów! Na placu z drugiej strony ustawione karabiny maszynowe, a przy nich umundurowani żołnierze leżący na ziemi. Bicie, a głównie tych, co podnoszą kapelusze z ziemi. Wreszcie, ustawienie kolumny marszowej po pięciu, pejcz – jedyny skuteczny tłumacz. Przeliczanie i marsz.